विराटनगर । बीउ–बिजनको समस्या लगायत विविध कारण ओलको व्यावसायिक खेती गर्ने किसानको संख्या घट्दो छ। घरमै तरकारी–अचार खानेगरी पुस्तैनी रूपमा ओल लगाउने चलनलाई किसानले निरन्तरता दिएका छन्। सानो क्षेत्रफलमा ओलको खेती गर्ने किसानलाई यसको माग धान्न हम्मे–हम्मे पर्छ।

तर, बाहिर बजारमा बेचेर आम्दानी गर्ने उद्देश्यका साथ ओलको व्यावसायिक खेती गर्ने किसानको संख्या भने न्यून छ। ठूलो क्षेत्रफलमा खेती गर्नेगरी बीउ–बिजन भेट्न मुस्किल अनि बजारको अभाव हुने डरले गर्दा पनि किसान व्यावसायिक रूपमा ओलको खेती गर्ने जोखिम उठाउन चाहँदैनन्। विभिन्न पौष्टिक तत्वहरूले भरिपूर्ण ओलको खेती गर्न अरू बाली लगाउनजस्तो मेहनत लाग्दैन। न त किरा लाग्ने डर, न मल अभावको चिन्ता। तर बिउ नपाउने समस्याबाट आजित बनेका किसान ओल खेती विस्तार गर्नबाट बञ्चित छन्। सुनसरीको हरिनगर गाउँपालिकाका किसान विद्यानन्द साह भन्छन्, ‘गाउँपालिकाको कृषि शाखाले बिउ उपलब्ध गराउने गरेको छ। तर, व्यावसायिक खेतीका लागि त्यो पर्याप्त छैन।’ सोही स्थानका किसान डिल्लीप्रसाद मेहताले बिउका लागि ओल सर्लाही पुगेर ल्याउनुपर्ने बाध्यता रहेको बताउनुभयो।

ओल रोप्ने समय भनेको माघदेखि फागुन अन्तिमसम्म हो। माटोमुनि फल्ने कन्दमूलका रूपमा चिनिने ओल वर्षायाम अर्थात्, असार, साउन र भदौ महिनामा खानयोग्य हुन्छ। ओलले गाउँघरमा वर्षायाममा तरकारीको अभाव टार्ने काम मात्र गर्दैन। स्वाद, सुगन्ध र पौष्टिक गुणले गर्दा ओल एक लोकप्रिय साकाहारी खानेकुरा बनेको छ। तरार्ई समुदायमा परम्परागत भान्छा र व्यञ्जनमा ओलको महत्वपूर्ण स्थान छ। ‘विवाहलगायतको भोजमा पनि ओलका तरकारी र अचार बनाउँछौं,’ स्थानीय मञ्जुकुमारी मेहता भन्छिन्, ‘तर, धेरै किन्न पाइँदैन। घरवरपर रोपेका ओलले पुग्दैन, ठूला भोजलाई।’

परम्परागत तरिकाले सानो क्षेत्रफलमा ओलको खेती गरिरहेका किसानले बीउ नपाउने समस्याले गर्दा यसको खेती विस्तार गर्न नपाएको गुनासो गरेका छन्। समयमै उत्पादन गर्न सक्दा स्थानीय बजारमा ओलले राम्रो भाउ पाउने थाहा हुँदा हुँदै पनि ओल खेती विस्तार गर्न नसकेको दुखेसो किसानको छ।

हरिनगरका किसान रामेश्वर मेहता र शोभालाल मण्डलले आफ्नो पाँचकठ्ठा जति खेलमा ओल खेती गरेका छन्। तर, बिउको पर्याप्तता नहुँदा र बजारको अनिश्चितताले गर्दा ओल खेती विस्तार गर्न नसकिएको उहाँहरूको गुनासो छ।

ओल खेतीमा सीमित क्षेत्रफलमा धेरै उत्पादन गर्न सकिन्छ। प्रांगारिक मलले पुग्ने भएका कारण रासायनिक मलको प्रयोग गर्नु नपर्ने भएपछि ओल खेतीमा त्यति खर्च पनि छैन र यसको सेवन गर्नेको स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पनि पर्दैन। यसैले थोरै लगानीमा पनि उच्च आम्दानीको सम्भावना रहेका कारण किसान यतातर्फ लालायित त छन्। तर, थुप्रै चुनौती सामना गर्नुपरेका कारण उनीहरूले अपेक्षाकृत ढंगले ओलको उत्पादन बढाउन सकेका छैनन््। बिउ भारतबाट महँगोमा किन्नुपर्ने बाध्यताबाट पनि किसान हैरान छन्।

ओल खेतीमा किसानले भोग्नुपरेका चुनौती र समस्याहरूलाई मध्यनजर गरेर कोशी प्रदेश सरकार ओल खेतीलाई प्रबद्र्धनमा जुटेको छ। बजारको अनिश्चितता र बीउ–बिजन नपाउने समस्यालगायत विविध कारणले घट्दै गएको ओलको प्रबद्र्धनमा प्रदेश सरकार लागिपरेको हो।

व्यावसायिक खेती गर्न किसानलाई प्रेरित गर्ने लक्ष्यका साथ प्रदेश सरकारले स्थानीय निकायमार्फत् बीउ–बिजन वितरण गर्न थालेको छ। किसानलाई उन्नत र विकासे जातको ओलको बीउ वितरण गर्दै आएको स्थानीय सरकारले यसको व्यावसायिक खेतीबारे जानकारी प्रदान गर्दै आएको छ।

घरबारी वरपर घु¥यानमा एक–दुई बोट रोपिने ओललाई व्यावसायिक खेती गर्नेगरी हाइब्रिड प्रजातिमा रूपान्तरण गरिएको छ। विकासे जातका ओल रोप्दा सप्रने, खाँदा नकोक्याउने र मीठो हुने कुरालाई मध्येनजर गरी किसानलाई हाइब्रिड ओलको व्यावसायिक ढंगले खेती गर्न प्रेरित गरिएको कृषि प्राविधिक भुमेश्वर यादव बताउँछन्।

‘ओल एक जरे बाली हो। व्यावसायिक रूपमा कमैले ओलको खेती गरेका कारण बजारमा यसको माग राम्रो छ र सिजनमा यसले राम्रो मूल्य पाउँछ। घुसुवा बाली अर्थात्, अरू बालीनालीका बीचमा ओल रोपेर उत्पादन गर्न सकिन्छ,’ उहाँले भन्नुभयो।

उहाँका अनुसार ओलको व्यावसायिक खेतीका लागि पुँजीगत लगानी, प्राविधिक ज्ञान र सीप आवश्यक पर्छ। त्यसबाहेक राम्रो बजार पहुँच र व्यावसायिक योजना पनि महत्त्वपूर्ण हुन्छन्। तर, व्यवस्थित तरिकाले ओल खेती गरेमा यसबाट राम्रो आम्दानी लिन सकिने उहाँले बताउनुभयो।

यी सबै कुराको ज्ञान किसानलाई दिने गरेको हरिनगर गाउँपालिकाले ओलको बिउ वितरण गरी यसतर्फ आकर्षित गर्ने अभियानलाई निरन्तरता दिइरहेको छ। तथापि, पर्याप्त बीउ नपाएका कारण किसानले चाहेअनुसारको परिमाणमा यसको बिउ बाँड्न नसकेको हरिनगरका कृषि शाखा प्रमुख रमेश न्यौपानेको भनाइ छ। पौष्टिक र स्वास्थ्यबद्र्धक साकाहारी खानेकुरा ओललाई ‘वर्किङ म्यानज फुड’ पनि भनिन्छ। किनकि, यसमा शरीरलाई आवश्यक पर्ने विभिन्न पौष्टिक तत्वहरू जस्तैः प्रोटिन, भिटामिन, खनिज पदार्थहरू प्रशस्त मात्रामा पाइन्छन्। ओलमा गाँठा अर्थात् गानो खानयोग्य हुन्छ। ओलको व्यावसायिक खेती गर्दा एक कठ्ठामा ७०० बोटसम्म लगाउन सकिन्छ। कम्तीमा ५०० ग्रामको बीउ रोप्दा स्याहार पर्याप्त पुगेमा १२ किलोसम्मको ओल उत्पादन हुन्छ।

बलौटे माटोमा ओल उत्पादन राम्रो हुन्छ भने कम्पोस्ट मलले ओलको गानो विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ। तथापि, भारतमा उत्पादन भएका ओल सुलभ मूल्यमा नेपालका बजारहरूमा भित्रिँदा स्वदेशमा उत्पादित ओल नेपालीको भान्सामा पुग्न कठिन बनेको ओल खेतीका जानकार मनोजकुमार सिंह बताउँछन्।

ओलको व्यावसायिक खेती गर्दा राम्रो पानी निकास भएको दोम्सिलो माटो उपयुक्त हुन्छ। बजारको माग र आफ्नो अनुकूल हावापानीअनुसार ओलको उपयुक्त किसिम छनोट गर्नुपर्छ। उच्च उत्पादनका लागि राम्रो गुणस्तरको बीउ प्रयोग गर्ने, स्वस्थ र विकसित गाँठाबाट मात्र बीउ छनोट गर्नुपर्छ। ओल रोप्नुअघि बारीलाई राम्रोसँग जोत्ने अनि प्रांगारिक मल हालेर सिँचाइ गरिन्छ।

पहिले–पहिले तरार्ईका विभिन्न स्थानमा ओलखेती गरेर मनग्ये आम्दानी गर्ने किसानको संख्या धेरै थियो। तर, बीउ भण्डारण गर्न कठिनाइले गर्दा बीउको पर्याप्तता नहुनु र बजार अभावकै कारण पछिल्लो समय ओल खेती गर्नेहरू घटेका छन्।

ओल सेवनबारे तरार्ईवासीमा अलि बढी ज्ञान छ। ओल खानका लागि तयार पार्दा सीप चाहिन्छ, जुन सबैमा नहुन पनि सक्छ। यी र यावत कुराहरूले गर्दा ओलको लक्षित बजार भने तरार्ईमै सीमित भएको अनुमान कृषि ज्ञानकेन्द्र सुनसरीका प्रमुख नीलकमल सिंहको छ। ‘ओल खाने परिपाटी तरार्ईतिर मात्र छ, यसैले पनि बजारको आकार बढ्न सकेको छैन,’ उनले भने, ‘किसानलाई बेलैमा बिउ बाँड्न सकिए यतातिर आकर्षण बढ्थ्यो कि १’

ओल पोषणयुक्त तरकारी हो। पहिले व्यावसायिक तवरले नै कोशी प्रदेशका सुनसरी, मोरङसहित तरार्ईका जिल्लामा गरिने भए पनि अहिले फाट्टफुट्ट रूपमा कतै–कतै मात्र ओलको खेती गरिन्छ।

मीठो र पौष्टिक तत्वले भरिपूर्ण भएका कारण अहिले पाँचथर, इलामजस्ता पहाडी जिल्लामा पनि ओल लगाउन थालिएको कृषि विकास निर्देशनालयको तथ्यांक छ। तथापि, सुनसरी र मोरङका केही किसानले मात्र व्यावसायिक रूपमा ओल खेती गरिरहेको निर्देशनालयले जनाएको छ।

कृषि विकास निर्देशनालय, कोशी प्रदेशका प्रमुख प्रकाशकुमार डाँगी भन्छन्, ‘अहिले पहाडी जिल्लातिर पनि ओल रोप्ने चलन बढेको छ। तर, ठूलो क्षेत्रमा व्यावसायिक रूपमा भने ओल खेती घट्दै गएको छ।’ कृषि विकास निर्देशनालयको तथ्यांकअनुसार कोशी प्रदेशको तीन सय हेक्टर क्षेत्रफलमा ओल खेती गरिएको छ।